| Artykuł ten został zgłoszony do umieszczenia na stronie głównej w rubryce „Czy wiesz”. Pomóż nam go sprawdzić. |
| Data i miejsce urodzenia | 28 lutego 1944 Łódź |
|---|---|
| Zawód | reżyser, scenarzysta |
| Współmałżonek | Teresa Marczewska |
| Odznaczenia | |
Wojciech Szczęsny Marczewski[1] (ur. 28 lutego 1944 w Łodzi)[2] – polski reżyser i scenarzysta, nauczyciel akademicki, odznaczony Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski.
Początkowo współpracował ze Studiem Małych Form Filmowych Se-Ma-For oraz Wytwórnią Filmową „Czołówka”, a następnie – w ramach Zespołu Filmowego „Tor” – nakręcił cenione przez krytyków filmy o dojrzewaniu w opresyjnych systemach: Zmory (1978) osadzone w czasach Kulturkampfu w zaborze pruskim oraz Dreszcze (1981, nagroda FIPRESCI na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Berlinie). Kolejny film w jego dorobku, Ucieczka z kina „Wolność” (1990), otrzymał Złote Lwy Gdańskie na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych. Marczewski jest też autorem Weisera (2000) na podstawie powieści Pawła Huellego oraz wykładowcą w założonej w 2002 roku Mistrzowskiej Szkole Reżyserii Filmowej Andrzeja Wajdy. Laureat licznych honorowych wyróżnień, przyznanych między innymi przez Stowarzyszenie Filmowców Polskich oraz organizatorów Tarnowskiej Nagrody Filmowej.
W roku 1962 rozpoczął studia w Państwowej Wyższej Szkole Filmowej, Telewizyjnej i Teatralnej[2], na wydziale reżyserii. Po dwóch latach przerwał je i rozpoczął naukę na Uniwersytecie Łódzkim, studiując filozofię i historię. Znów nie wytrzymał jednak więcej niż trzy semestry nauki. Parał się pracą fizyczną przy rozwożeniu węgla i dopiero pod naciskiem rodziców wrócił do łódzkiej szkoły filmowej. Ukończył ją w 1969 roku, ale bez dyplomu nie mógł kręcić filmów kinowych. Ostatecznie otrzymał czwartą, najniższą kategorię reżyserską, co pozwalało mu realizować filmy telewizyjne[3]. Swój okres nabywania wykształcenia wspominał bardzo negatywnie: „Miałem poczucie, że wszystkie szkoły są represyjne, wprowadzają podział na mądrego nauczyciela i głupiego ucznia”[3]. Początkowo pracował w łódzkim Studiu Małych Form Filmowych Se-Ma-For, gdzie powstał jego krótkometrażowy film aktorski z elementami animacji, Lekcja anatomii (1968)[4].
W Wytwórni Filmowej „Czołówka”, w której został ostatecznie zatrudniony, przyczynił się do powstania kilku filmów telewizyjnych. Pierwszy z nich, Podróżni jak inni (1969), dotyczył współpracy francuskiego ruchu oporu podczas II wojny światowej, który miał współpracować z polskim podziemiem[5]. Podobny temat dotyczył serialu telewizyjnego Odejścia, powroty (1973), na podstawie przeżyć autentycznego uczestnika polskiego ruchu oporu w czasie okupacji hitlerowskiej[6].
Po epizodzie w „Czołówce” Marczewski dołączył do Zespołu Filmowego „Tor”, gdzie początkowo nakręcił dwa filmy telewizyjne. Wielkanoc (1974) również była osadzona w realiach II wojny światowej; tematem filmu były losy pary małżeńskiej na tyłach frontu w 1944 roku[7]. Bielszy niż śnieg (1975) stanowił portret pisarza u schyłku życia, który stał się bezwolnym narzędziem w rękach izolującej go żony. Bielszy niż śnieg miał być inspirowany biografią Jerzego Szaniawskiego, faktycznie izolowanego przez małżonkę w Zegrzynku[8]. Oba filmy reżyser uznawał za najgorsze w swojej karierze[9]. Marczewski odpowiadał także za dwa spektakle Teatru Telewizji: Przecież ty nie żyjesz (1977) Morgan Elaine oraz Idola (1977) Ireneusza Iredyńskiego[10].
Następnie Marczewski rozpoczął prace nad swym pierwszym pełnometrażowym filmem fabularnym. Zmory (1978), adaptacja powieści Emila Zegadłowicza, powstały we współpracy z czeskim scenarzystą Pavlem Hajnym. Tematem Zmór jest czas dojrzewania i kształtowania charakterów młodych polskich ludzi w opresyjnym systemie nauczania podczas Kulturkampfu w zaborze pruskim. Bohater filmu, Mikołaj Srebrny (podwójna rola Tomasza Hudźca i Piotra Łysaka), zachowuje obojętność wobec konfliktu między kadrą nauczycielską a kolegami ze szkoły, a nawet odreagowuje opresyjność nauczania poprzez masturbację, która prowadzi do poczucia winy i tytułowych nocnych koszmarów[11]. Zmory okazały się wielkim sukcesem artystycznym. Film zdobył Srebrne Lwy Gdańskie na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych, Nagrodę im. Andrzeja Munka oraz nagrodę OCIC na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w San Sebastián[12].
Po Zmorach Marczewski zdecydował się nakręcić film telewizyjny Klucznik (1979) na podstawie sztuki Wiesława Myśliwskiego. Klucznik miał już charakter bardziej polityczny; jego akcja toczy się w 1945 roku, podczas wojny domowej w Polsce (1944-1947), kiedy chłopi pracujący dla ziemianina (Tadeusz Łomnicki) odmawiają mu posłuszeństwa. W obliczu stopniowej utraty dworskiego majątku ziemianin kusi swojego wiernego klucznika (Wirgiliusz Gryń) perspektywą przejęcia dworu ocalałego z wydarzeń wojennych. W ostatniej scenie filmu klucznik zasiada na tronie swojego dawnego żywiciela[13]. Marczewski w tym przypadku zmienił zakończenie sztuki Myśliwskiego, w którym klucznik w obawie o przyszłość zarzuca ziemianinowi oszustwo[14].
Jeszcze wyrazistszym manifestem politycznym Marczewskiego były Dreszcze (1981), nakręcone tym razem według autorskiego scenariusza. Bohaterem Dreszczy – tak jak w Zmorach – jest chłopiec (ponownie obsadzony przez Hudźca), który po aresztowaniu jego ojca przez Urząd Bezpieczeństwa w czasach stalinizmu zostaje wysłany na obóz szkoleniowy. Tam przeżywa nieodwzajemnioną erotyczną fascynację druhną-przewodniczką (Teresa Marczewska, żona reżysera)[15]. Dreszcze zdążyły mieć premierę w listopadzie 1981 roku, lecz wskutek wprowadzenia w Polsce stanu wojennego zostały zdjęte z ekranów[16].
Dopiero w obliczu transformacji ustrojowej Marczewski mógł zrealizować projekt, który był najbardziej zuchwałą krytyką systemu komunistycznego w jego karierze. Ucieczka z kina „Wolność” (1990) czyniła głównym bohaterem wyrachowanego cenzora (Janusz Gajos), który usiłuje dociec, dlaczego postaci z propagandowego filmu historycznego na ekranie tytułowego kina buntują się przeciwko fałszowi scenariusza. Na użytek filmu, po długich pertraktacjach, Marczewski uzyskał zgodę Woody’ego Allena na wykorzystanie za darmo fragmentów filmu o podobnej tematyce, Purpurowej róży z Kairu (1983)[3]. Ucieczka z kina „Wolność”, choć jej sam ton bynajmniej nie był triumfalny[17], odniosła kolejny sukces festiwalowy. Na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych film otrzymał pięć statuetek, w tym Złote Lwy dla najlepszego filmu i Złotą Kaczkę czasopisma „Film”[18]. Był to na początku lat 90. XX wieku jedyny polski film polityczny, który cieszył się żywym zainteresowaniem widowni i krytyków[19].
Następny utwór w dorobku Marczewskiego, przygotowywany przez pięć lat Weiser (2000)[20], był adaptacją powieści Weiser Dawidek, napisanej jeszcze w 1984 roku przez Pawła Huellego. Reżyser dokonał sporych zmian w scenariuszu, nadając historii tytułowego żydowskiego chłopca charakter własnych pokoleniowych wspomnień (akcja została przesunięta do roku 1968, Marczewski przeniósł też akcję filmu z Gdańska do rodzinnego Dolnego Śląska)[21]. Głównym bohaterem filmu i alter ego reżysera jest Paweł Heller (Marek Kondrat), ceniony dźwiękowiec, który po powrocie z Niemiec w latach 90. w Polsce zanurza się we własnych wspomnieniach z dzieciństwa i próbuje dociec, co stało się z Dawidkiem (Andrzej Basiukiewicz). Weiser został przyjęty bez entuzjazmu. Kontrowersje budziło wymazanie z filmu wszelkich odniesień do żydowskości tytułowej postaci, które były obecne w powieści[22]. Tadeusz Lubelski, doceniając wyrafinowaną strukturę filmu, pisał mimo to: „Wojciech Marczewski wciąż jest niezastąpionym w naszym kinie przewodnikiem inicjacji. Jako portrecista swego pokolenia na razie mnie jednak nie przekonał”[23].
W trakcie prac nad Weiserem Marczewski zdołał jeszcze nakręcić film telewizyjny Czas zdrady (1997), adaptację dramatu scenicznego Witolda Zalewskiego Coś za coś o włoskim pisarzu Niccolò Machiavellim. Film otrzymał Nagrodę Specjalną Jury oraz nagrodę za montaż dla Milenii Fiedler na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych[24].
Był wiceprezesem Stowarzyszenia Filmowców Polskich w latach 1978–1983[2]. W latach 1989–1991 Marczewski był członkiem Komitetu Kinematografii. Wyjechał do Wielkiej Brytanii w 1991 roku[2], w okresie 1992–1994 kierował Wydziałem Reżyserii Narodowej Szkoły Filmowej i Telewizyjnej w Wielkiej Brytanii (The National Film and Television School)[4]. Jest współzałożycielem i jednym z głównych wykładowców Mistrzowskiej Szkoły Reżyserii Filmowej Andrzeja Wajdy, która swoją działalność rozpoczęła w 2002 roku[4][25]. W październiku 2011 roku został powołany do Rady Polskiego Instytutu Sztuki Filmowej[26].
Jako swoje ulubione filmy Marczewski wskazywał Rozmowę i Ojca chrzestnego Francisa Forda Coppoli, Zawód: Reporter Michelangela Antonioniego, Mechaniczną pomarańczę i Lśnienie Stanleya Kubricka, Fortepian Jane Campion, Manhattan Woody’ego Allena; cenił sobie również Zimną wojnę Pawła Pawlikowskiego[27].
Wojciech Marczewski jest mężem aktorki Teresy Marczewskiej z domu Kamińskiej, ojcem aktora Macieja Marczewskiego i reżysera Filipa Marczewskiego[28].
Tadeusz Lubelski w swym studium twórczości Marczewskiego argumentował, że kino reżysera konsekwentnie unikało powiązań z jakąkolwiek polską formacją artystyczną. Zdaniem Lubelskiego reżyser „nie należał ani do »rejestracyjno-publicystycznego«, ani »kreacyjnego« skrzydła moralnego niepokoju. Od początku był osobny”[29]. Lubelski argumentował także, iż wyróżnikiem dzieła Marczewskiego są opowieści o dziecięcej inicjacji polegającej na przejściu w dorosłość (Zmory, Klucznik, Weiser)[30], co dla reżysera staje się momentem wypowiedzi autobiograficznej[31]. Najbardziej optymistycznym wariantem tejże inicjacji jest końcówka Zmór, w których bohater dojrzewa emocjonalnie i jest gotów do dorosłego życia; w Dreszczach przeciwnie – pobyt w obozie szkoleniowym wyniszcza samodzielność protagonisty, zarażonego stalinizmem[32]; nawilżony obraz „płaczącego Marksa” w końcówce filmu dowodzi, że protagonista Dreszczy na zawsze stanie się propagandystą[33]. Na koniec w Weiserze główny bohater powraca do krainy dzieciństwa, bezskutecznie próbując rozwikłać zagadkę zniknięcia Dawidka[34].
W Ucieczce z kina „Wolność” odnajdywano z kolei dzieło postmodernistyczne (Miłosz Stelmach)[35] lub późnomodernistyczne (Marcin Adamczak)[36], w którym reżyser posługiwał się świadomymi cytatami z kultury elitarnej (Requiem Wolfganga Amadeusa Mozarta, Mistrz i Małgorzata Michaiła Bułhakowa) oraz popularnej (Purpurowa róża z Kairu)[37]. Akcentowano też autotematyzm Ucieczki jako filmu podejmującego temat relacji zmysłowej między odbiorcą a dziełem kinowym (Łucja Demby)[38]. Jako podsumowanie swojego filmowego credo Marczewski wskazywał, żeby młodzi twórcy przed zrobieniem filmu dobrze zrozumieli swoich bohaterów oraz opowiadaną przez siebie historię: „Przestrzegam studentów, że nie wolno im robić filmów o Eskimosach, jeżeli nie przebywali wśród nich i nie wiedzą, co tym ludziom się śni: śnieg po horyzont czy palmy na plaży? Dopóki tego nie rozumieją, napiszą tylko zewnętrzną powłokę opowieści”[39].
| Rok | Film | Reżyser | Scenarzysta | Producent | Uwagi |
|---|---|---|---|---|---|
| 1968 | Lekcja anatomii | film animowany | |||
| 1969 | Podróżni jak inni | film telewizyjny | |||
| 1972 | Odejścia, powroty | film telewizyjny | |||
| 1974 | Wielkanoc | film telewizyjny | |||
| 1975 | Bielszy niż śnieg | film telewizyjny | |||
| 1978 | Zmory | film fabularny | |||
| 1979 | Klucznik | film fabularny | |||
| 1981 | Dreszcze | film fabularny | |||
| 1990 | Ucieczka z kina „Wolność” | film fabularny | |||
| 1997 | Czas zdrady | film telewizyjny | |||
| 2000 | Weiser | film fabularny | |||
| 2015 | Performer | reż. Maciej Sobieszczański, Łukasz Ronduda | |||
| 2018 | Symfonia fabryki Ursus | reż. Jaśmina Wójcik | |||
| 2019 | Szklane negatywy | reż. Jan Borowiec | |||
| 2019 | Kometa | etiuda szkolna, reż. Adam Buka | |||
| 2019 | Okno z widokiem na ścianę | jako producent wykonawczy; reż. Kobas Laksa | |||
| 2020 | Raisa | jako producent wykonawczy; reż. Dorota Migas-Mazur | |||
| 2020 | Między nami | jako producent wykonawczy; reż. Dorota Proba | |||
| 2021 | Bukolika | reż. Karol Pałka |
| Rok | Film | Festiwal/instytucja | Nagroda |
|---|---|---|---|
| 1979 | Zmory | Festiwal Polskich Filmów Fabularnych | Srebrne Lwy Gdańskie |
| Państwowa Wyższa Szkoła Filmowa, Telewizyjna i Teatralna | Nagroda im. Andrzeja Munka | ||
| Międzynarodowy Festiwal Filmowy w San Sebastián | nagroda OCIC | ||
| 1980 | Czasopismo „Film” | Złota Kamera za debiut reżyserski w filmie fabularnym | |
| Klucznik | Festiwal Polskiej Twórczości Telewizyjnej | Panoramy Północy | |
| Grand Prix za reżyserię filmu | |||
| 1981 | Dreszcze | Festiwal Polskich Filmów Fabularnych | Srebrne Lwy Gdańskie |
| 1982 | Międzynarodowy Festiwal Filmowy w Berlinie | Srebrny Niedźwiedź | |
| nagroda OCIC | |||
| Nagroda Międzynarodowego Zrzeszenia Klubów Filmowych | |||
| Nagroda FIPRESCI | |||
| 1983 | Polska Federacja Dyskusyjnych Klubów Filmowych | Don Kichot | |
| 1990 | Ucieczka z kina „Wolność” | Festiwal Polskich Filmów Fabularnych | Złote Lwy Gdańskie |
| Nagroda Prezesa Komitetu do Spraw Radia i Telewizji | |||
| Nagroda Dziennikarzy | |||
| 1991 | Komitet Kinematografii | Nagroda Szefa Kinematografii za twórczość filmową w dziedzinie filmu fabularnego | |
| Koło Piśmiennictwa Filmowego Stowarzyszenia Filmowców Polskich | Złota Taśma | ||
| Czasopismo „Film” | Złota Kaczka za najlepszy film polski | ||
| 1992 | Międzynarodowy Festiwal Filmów Artystycznych w Avoriaz | Grand Prix | |
| 1994 | Międzynarodowy Festiwal Filmów Artystycznych w Burgos | Nagroda dla najlepszego filmu | |
| 1997 | Czas zdrady | Festiwal Polskich Filmów Fabularnych | Nagroda Specjalna Jury |
| 2001 | Weiser | Nagroda Stowarzyszenia Filmowców Polskich za twórcze przedstawienie współczesności | |
| Lubuskie Lato Filmowe | Brązowe Grono |
, Fundacja Moje Państwo [dostęp 2022-05-10] [zarchiwizowane z adresu 2022-05-10].
w serwisie Culture.pl
w bazie filmpolski.pl
w bazie filmpolski.pl
w bazie filmpolski.pl
w bazie filmpolski.pl
, [w:] Encyklopedia teatru polskiego (osoby). [online] [dostęp 2022-05-08].
w bazie filmpolski.pl
w bazie filmpolski.pl
, Interia [dostęp 2022-05-06] (pol.).
w bazie filmpolski.pl
, Dziennik Polski, 20 stycznia 2001 [dostęp 2022-05-06] (pol.).
w bazie filmpolski.pl
. mkidn.gov.pl, 2011-10-14. [dostęp 2011-10-15].
, Akademia Polskiego Filmu [dostęp 2022-05-06].
w bazie filmpolski.pl
.
(pol.). Oficjalny serwis Miasta Gdańska. [dostęp 2015-02-07].
, „Kwartalnik Filmowy” (113), 2021, s. 248–255 [dostęp 2022-05-08]., „Kino”, czerwiec 2007, s. 26–28., „Kwartalnik Filmowy” (105–106), 2019, s. 23–38 [dostęp 2022-05-06]., „Kwartalnik Filmowy” (111), 2020, s. 164–178 [dostęp 2022-05-08]., JSTOR: 1213291 [dostęp 2022-05-08]. [dostęp 2022-05-06]., Gazeta Wyborcza Łódź, 31 stycznia 2014 [dostęp 2022-05-06]., Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2009, s. 193–209, ISBN 978-83-233-2642-7 [dostęp 2022-05-06]., Onet Kultura, 16 stycznia 2001 [dostęp 2022-05-06]., Kraków: Rabid, 2004, s. 135–153, ISBN 978-83-88668-81-4 [dostęp 2022-05-06]., „Kino”, czerwiec 2010, s. 80–81., „Rocznik Komparatystyczny” (5), 2014, s. 331–351 [dostęp 2022-05-08]., „Więź”, LXII (678), 2019, s. 188–196 [dostęp 2022-05-08].Kategorie: Absolwenci Państwowej Wyższej Szkoły Filmowej, Telewizyjnej i Teatralnej im. Leona Schillera w Łodzi | Polscy reżyserzy filmowi | Polscy scenarzyści filmowi | Polscy członkowie Europejskiej Akademii Filmowej | Laureaci nagrody imienia Andrzeja Munka | Wykładowcy uczelni w Warszawie | Odznaczeni Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski (III Rzeczpospolita) | Urodzeni w 1944 | Reżyserzy filmowi związani z Łodzią | Scenarzyści związani z Łodzią | Ludzie urodzeni w Łodzi
